شعر حوزه

میرزا محمدحسن زنوزی (فانی خویی)

میرزا محمدحسن زنوزی خویی متخلّص به «فانی» فرزند حاجی میزا عبدالرسول زنوزی، از علما و حکما و ادبای پرآوازه‌ی سده ی دوازدهم و سیزدهم هجری است. فانی خویی تا دو سالگی در خوی زندگی کرد، سپس همراه پدر رهسپار قصبه‌ی زنوز ـ مسکن اجدادی خودـ شد و در آن‌جا اقامت گزید.
«فانی» تا دوازده سالگی به فراگیری زبان فارسی و علوم مقدماتی پرداخت؛ سپس عازم تبریز شد و از محضر ملا محمدشفیع دهخوارقانی بهره‌های فراوان علمی و معنوی برد؛ در سنّ هجده سالگی به خوی عزیمت کرد و به تکمیل معلومات دینی خود پرداخت. حدود پنج سال از عالم مشهور موسی عبدالنبی¬بن شرف¬الدین طسوجی تبریزی، ادبیات، ریاضیات، فقه و اصول آموخت و بهره‌های کاملی از محضر این روحانی بزرگوار بُرد.
در سال 1195 هـ.ق و در سن 23 سالگی عازم عتبات عالیات شد. به مدت چهار سال در آن‌جا به تکمیل فقه و اصول پرداخت و از محضر بزرگانی چون محمدباقر بهبهانی معروف به وحید بهبهانی (شارح کتاب المفاتیح) و از فقهای برجسته، سید علی بن سید محمد طباطبایی معروف به «صاحب ریاض» و میرزا محمدمهدی شهرستانی مجاوری بهره¬مند شد و با کسب اجازه‌ی نقل حدیث از آنان به شهر خوی بازگشت. در سال 1203 هـ.ق به مشهد مشرف شد و در آن‌جا از محضر علمای آن دیار بهره‌ جست. سپس به وطن بازگشت.
زمانی که احمدخان دنبلی فرامانروای خوی شده بود؛ میرزا حسن زنوزی را به تولیت و تدریس مسجد و مدرسه‌ی «خان» برگزید. یکی از وقایع اندوه‌بار زندگی میرزا حسن زنوزی، درگذشت احمدخان دنبلی در سال 1200 هـ.ق بود. در ادامه‌ی این واقعه، فوت استادش ملا عبدالنبی طسوجی در سال 1203 هـ.ق نیز او را به سوگ نشانید.
آثار فانی خویی:
ـ بحرالعلوم، مشتمل بر یک سفینه و هفت بحر و یک ساحل به زبان فارسی؛ که حاوی لطایف و شرایف ادبی و تاریخی است. برخی، از این اثر به نام «دوائرالعلوم» یاد کرده‌اند. نسخه‌ی خطی آن در کتابخانه‌ی مجلس به شماره‌ی 2186 و کتابخانه‌ی ملی تبریز به شماره‌ی 3556 موجود است.
ـ ریاض الجنّة، که در حقیقت مکمّل «بحرالعلوم» است و دارای یک مقدمه و هشت روضه و یک خاتمه است. نسخه‌ای از این اثر در کتابخانه‌ی ملی تبریز به شماره‌ی 3578، نسخه‌ی دیگر در کتابخانه‌ی ملک به شماره‌ی 4380، نسخه‌ی دیگرآن در کتابخانه‌ی کاخ گلستان به شماره‌ی 075 و نسخه‌ای از آن نیز در کتابخانه حضرت آیت الله مرعشی نجفی در قم موجود است.
ـ زبدةالاعمال که در سال 1213 هـ.ق به زبان عربی نگاشته شده است و توسط خودِ مؤلّف به فارسی روان ترجمه شده است و روضةالآمال فی ترجمه‌ی زبدةالاعمال نام گرفته است.
ـ وسیلةالنّجاة در اوراد و ادعیه و اخلاق و مواعظ و ذکر مصائب حضرات معصومین علیهم‌السلام.
ـ شرح الاستبصار در چند مجلد.
ـ المحقّرة فی الفنون المختلفة.
ـ دیوان اشعار فارسی.
سال تولد و وفات فانی خویی:
چنان که اشاره رفت او در سال 1195 هـ.ق در سن نوزده سالگی عازم عتبات عالیات شده است. اگر این تاریخ را درست بدانیم؛ سال تولد فانی خویی باید 1176 هـ.ق باشد اما این مغایر با سالی است که در مقدمه‌ی دیوان او آمده است. در سال درگذشت او اختلاف است:
برخی از مورخان برآنند که در سال 1225 هـ.ق دعوت حق را لبیک گفته، گروهی سال‌های 1232 و 1223 را سال درگذشت او نگاشته‌اند. در مقدمه‌ی دیوان فانی خویی آمده است:
«... مؤلّف الذریعه در جلد هشتم «الذریعه» و محمدحسن¬خان اعتمادالسلطنه در جلد سوم تاریخ منظّم ناصری، تاریخ فوت میرزا حسن زنوزی را 1223 هـ.ق آورده‌اند. در جلد دوم سخنوران آذربایجان سال فوت وی 1218 هـ.ق به ماده¬تاریخ: «فانی به وصال دوست پیوست» ذکر شده است و همان منبع نوشته است که در مواد التّواریخ تألیف حاج حسین نخجوانی، مصراع چنین ضبط شده است: «فانی به وصال دوست پیوست» و در نتیجه تاریخ غلط 1223 از آن استخراج شده است».
به ظاهر در صورت نوشتاری مصراع یاد شده که متضمن ماده¬تاریخ درگذشت فانی خویی است، هیچ اختلافی دیده نمی‌شود و معادل ابجدی آن همان تاریخ 1223 است. به نظر می‌رسد منشأ اختلاف عدد «پنج» تغییر در نوشتار مصراع یاد شده باشد که اگر آن مصراع را این گونه بنگاریم: «فانی بوصال دوست پیوست» عدد 1218 از آن استخراج می‌شود و آن هم به واسطه‌ی کسر حرف «هـ» از «به» است که به صورت متصل به کلمه ی وصال نوشته شده است و معادل ابجدی حرف «هـ» عدد«پنج» است. بنابراین به نظر می‌رسد در جلد دوم سخنوران آذربایجان مصراع یاد شده را به این شکل محاسبه کرده‌باشند: «فانی بوصال دوست پیوست» تا به عدد 1218 رسیده باشند وگرنه محمل موجّهی برای این اختلاف وجود ندارد و باید سال 1223 هـ.ق را سال فوت فانی خویی دانست.
دیوان اشعار فانی خویی:
در مقدمه‌ی دیوان او آمده است:
«شناخت میرزا محمدحسن زنوزی خویی، فقیه، عالم، ادیب و متکلم گمنام (1225-1172 هـ.ق) در شعر را، مدیون کتاب ارزشمند «تاریخ خوی» تألیف استاد محقق و فرزانه آقای دکتر محمدامین ریاحی هستیم. این روحانی فقیه و عالم و ادیب و شاعر به زبان‌های فارسی، ترکی و عربی شعر سروده و «فانی» تخلص کرده است. مجموع ابیات دیوان او شامل 253 غزل، سه ترجیع‌بند، یک قصیده، نوزده قطعه، 53 مثنوی، یک مخمّس و 96 رباعی است (جمعاً 5564 بیت). این دیوان را «گنج الله» نام نهاده‌اند...». ¹