حزین لاهیجی

محمدعلی (حزین) لاهیجی از علمای مطرح و از سخنوران پرآوازه‌ی سده‌ی دوازدهم هجری قمری است. برخی نام او را محمد و برخی علی نگاشته‌اند. نام پدرش ابوطالب و سجع مُهر او نیز «علی بن ابی طالب» بوده است. حزین در سال 1103 هـ.ق در اصفهان به دنیا آمد و در 77 سالگی(1181 هـ.ق) بدرود حیات گفت.
تحصیلات حزین:
حزین از چهار سالگی نزد ملا شاه محمد شیرازی آموختن را آغاز کرد و پس از دوسال نوشتن و خواندن را فرا گرفت. سپس به یادگیری صرف و نحو و فقه و منطق پرداخت. باوجود مخالفت پدرش، به شعر و ادب علاقه‌ی وافری داشت. 
در هشت سالگی تجوید و قرائت قرآن را از ملک حسین، قاری اصفهانی یاد گرفت و پیش پدر بزرگوارش «شرح جامی بر کافیه»، «شرح نظام بر شافیه»، «تهذیب»، «شرح ایساغوجی»، «شرح شمسیّه»، «شرح مطالع در منطق»، «شرح هدایة و حکمةالعین» با حواشی، مختصر «تلخیص مطوّل»، «مُغنی»، «جعفریّه»، «مختصر نافع»، «ارشاد»، «شرایع¬الاحکام» در فقه، «من لایحضره الفقیه» در حدیث و «معالم الاصول» را آموخت و از محضر شیخ خلیل الله طالقانی نیز به مدت سه سال استفاده کرد. همین عارف نامدار، او را به تخلص «حزین» مفتخر ساخت. 
حزین هم چنین «احیاء علوم الدین» تألیف امام محمد غزالی و «رسائل در معرفت اسطرلاب» و «شرح چغمینی» را از شیخ بهاء الدین گیلانی فرا گرفت و از مجتهد زمانه‌ی خود؛ آقا هادی مازندارانی «تهذیب الاحکامِ» شیخ طوسی را آموخت. 
چنان که نوشته‌اند «حزین» در نیمه‌های شب که پدرش برای ادای نوافل از خواب، برمی‌خاست، به استماع تفسیر صافی در محضر او زانو می‌زد... . 
حزین در سفر به شیراز از شاه محمد شیرازی «اصول کافی» را آموخت و از آخوند مسیحای فسوی، طبیعیات شفاء و الهیات شرح اشارات را فرا گرفت. حدیث را نیز از لطف الله شیرازی آموخت. «حزین» پیش از سفر شیراز؛ در اثر سقوط از اسب و شکستگی دست، خانه‌نشین شد و در این مدت به سرودن ساقی‌نامه‌ی هزار بیتی خود اهتمام ‌ورزید. 
تألیفات حزین:
حزین در سفر خود از شیراز به «بیضا»؛ حاشیه ای بر «امور عامه‌ی شرح تجرید» و «رساله‌ی غنا» و «رساله‌ی منطق» تحریر کرد. پس از بازگشت به شیراز مجموعه‌ای از نوادر و نفایس اشعار و آثار خود را به نام «مدّت عمر» گردآوری نمود. این مجموعه حاوی هفت هزار بیت بود. متأسّفانه این اثر در حوادث اصفهان، از میان رفت. حزین سفری نیز به فسا و شولستان و جهرم داشت و در داراب، رساله‌ی «لوامع مشرقه» را که در تحقیق معنی واحد و وحدت است، تألیف کرد. از دیگر آثار اوست:
رساله‌ی موسوم به «توفیق» در توافق و سازش حکمت و شریعت؛ حواشی بر شرح حکمة الاشراق سهروردی؛ حاشیه بر الهیات شفای بوعلی؛ فرائد الفواید؛ حاشیه بر شرح هیاکل النور؛ رساله‌ای در مدارج حروف و فُرس نامه؛ تدوین دو متن دیوان اشعارش که بالغ بر ده هزار بیت است؛ مثنوی تذکرةالعاشقین؛ تذکره‌ی حزین؛ شرح وافی بر فصِّ ادریسی از کتاب فصوص الحکم؛ کُنه المرام. 
 
وقایع روزگار حزین:
حزین پس از بازگشت به اصفهان، دچار فاقه و تنگدستی شد و اصفهان در محاصره‌ی محمود افغان قرار داشت. در اواخر ایام محاصره، به شدت بیمار ‌شد و تعدادی از فراد خانواده‌ی او درگذشتند. در اول محرم 1135 هـ.ق که پایان محاصره‌ی شهر است، همراه دو تن، با لباس مبدّل روستایی از اصفهان به خوانسار و خرم آباد رفت و به تدریج بهبود ‌یافت. 
در این احوال، خبر ‌رسید که رومیان برای تسخیر مرزهای غربی ایران لشکرکشی کرده‌اند. منطقه‌ی خراسان نیز از جانب سی هزار از افاغنه ی ابدالی تهدید شده بود و ملک محمودخان (والی نیمروز) طغیان کرده بود و محمود افغان دستور قتل سلطان حسین صفوی و 39 نفر از شاه زادگان را صادر کرده بود. 
مردم خرم آباد که به خاطر هراس از رومیان قصد تخلیه‌ی شهر را داشتند، به دعوت حزین لاهیجی به ماندن در شهر و مقابله‌ با دشمنان مصمّم شدند و رومیان وارد شهر نشدند ولی شهر همدان را مورد تاخت و تاز قرار دادند. 
حزین برای نجات اهالی همدان و بازماندگان آن‌ها به پایمردی هفتاد مرد مسلح رهسپار همدان شد و تا حدی در کمک‌رسانی به مردم غارت‌زده توفیق یافت. او مناظری را به چشم دید که طبع حساسش را به شدت متألم ساخت. او می¬دید که کشته‌ها در بعضی از معابر تا سر دیوارها بر روی هم انباشته شده بودند. 
حزین به شوشتر و خوزستان و از آن‌جا به دزفول رفت و از دزفول رهسپار بصره شد. از آن‌جا با کشتی عازم یمن شد ولی به خاطر سپری شدن ایام حج از راه صنعا و بصره به خرم‌آباد بازگشت... .
حزین در زمان سلطنت نادرشاه افشار، تنوانست وضع نابه سامان مردم را تحمل کند و در سال 1146 هـ.ق در 43 سالگی رهسپار هند شد. دو سال در «دهلی» و «خداآباد» و «ملتان» با سختی و بیماری دست و پنجه نرم کرد و خود را به «لاهور» ‌رساند. اخبار ناگوار حمله‌ی نادرشاه به هند باعث وحشت و هراس او شد و باز به «دهلی» برگشت. 
سراج الدین علی خان آرزو که با حزین دوستی داشت و در نقد شعر، استاد بود، رساله‌ای به نام «تنبیه الغافلین» ترتیب داده، در آن به نقد غزلیات حزین پرداخته است.
حزین سرانجام در سال 1181 هـ.ق و در سنّ 77 سالگی در «بنارس» هند بدرود حیات گفت.
 

نمونه اشعار حزین لاهیجی در سایت شعر حوزه