محمدصادق (امیری) فراهانی (متوفای 1336 هـ.ق) ملقب به ادیب الممالک از بزرگترین سخنوران سدهی اخیر است. او در سال 1277 هـ.ق در روستای کازران از توابع فراهان در خانوادهای اهل فضل به دنیا آمد. پس از تحصیل علوم عقلی و نقلی و طیّ مدارج والای حوزوی، در فهم و ضبط متون اسلامی و ادبی و تاریخی بر همگنان خود پیشی گرفت. در امر سخنوری نیز از شعرای هم روزگار خود تواناتر بود.
در اوایل کار شاعری از تخلّص «پروانه» سود میجست ولی بعدها به لقب ادیب الممالک که عنوان ادبی کشوری و سراسری بود؛ ملقب گردید و تخلّص خود را به «امیری» تغییر داد. او در زمینهی نثر و مقالهنویسی نیز دستی به تمام داشت و در سال 1316 هـ.ق روزنامه ی ادب را در تبریز و پس از دو سال توقف آن را در سال 1320 هـ.ق در مشهد منتشر کرد. چندی نیز سردبیری روزنامه مجلس را برعهده داشت. او از سال 1318 تا 1320 هـ.ق به خاطر شکستن دستش قادر به نگاشتن نبود.
احاطهی شگرف ادیب الممالک در زمینههای تاریخی و اِشرافی که به لغات و ترکیبات فارسی و تازی داشت، همراه با حافظهای بسیار قوی، از وجود او شخصیت کمنظیری ساخته بود که دوست و دشمن بر این امر اتفاق داشتند.
دیوان اشعار او حاوی مطالب علمی، ادبی و تاریخی بسیار است و مهارت ستودنی او را در خلق آثار ماندگار و بدیع در قالبهای مختلف شعری نشان میدهد.
او در سال 1335 هـ.ق به سکتهی ناقص دچار شد و در سال 1336 هـ.ق پس از یک سال دست و پنجه نرم کردن با عوارض ناشی از این بیماری، در آستانهی 59 سالگی بدرود حیات گفت. جنازهی او در شهرری در جوار مزار نورانی حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام به خاک سپرده شد.
بررسی دیوان اشعار او و حلّ غوامض شعری آن از دیرباز نظر بسیاری از پژوهشگران مسائل ادبی و تاریخی و سیاسی را به خود معطوف داشت؛ به گونهای که اطلاع یافتیم رسالهی دکترای ادبیات شاعر و ادیب فرهیخته جناب آقای سید علی موسوی گرمارودی در همین رابطه تدوین یافته است.
مسمّط نبوی این سخنور کمنظیر از شاهکارهای شعر آیینی در قلمرو زبان فارسی به شمار میرود و به خاطر وفور اطلاعات تاریخی و به کار گرفتن واژههای دشوار و آفرینش ترکیبات دلنشین، شگفتی اهل ادب را از این همه استادی و مهارت و احاطه ی علمی و تاریخی سرایندهی نامدار آن بر میانگیزد. این اثر بینظیر نیاز به فحص و بررسی عمیقی دارد و برای تبیین مطالب تاریخی و ادبی آن باید رسالههایی نگاشت تا پرده از روی عروس معنای کلام او توان برداشت. 1
1. رواق اشراق (تذکره شاعران حوزوی), محمدعلی مجاهدی، جلد دو. صص 1119 و 1120
اشعار ادیب الممالک فراهانی در سایت شعر حوزه