ظرفیت‌ها و ظرافت‌های نوحه و سرود در آثار شاعران حوزوی
دومین نشست تخصصی ششمین جشنواره شعر اشراق با موضوع ظرفیت‌ها و ظرافت‌های نوحه و سرود در آثار شاعران حوزوی در تاریخ 24 دی‌ماه 1402 به دبیری حجةالإسلام سید سلمان علوی و با حضور استاد سید مهدی حسینی، حجةالإسلام جواد محمدزمانی و جمعی از شاعران و علاقه‌مندان در سینما اشراق معاونت فضای مجازی، هنر و رسانه دفتر تبلیغات اسلامی، برگزار شد.
خلاصه مطالب مطرح شده در جلسه به شرح زیر است:
تعریف نوحه و سرود
حسینی:
متأسفانه درباره چیستی و تعریف نوحه بررسی علمی و آکادمیک انجام نشده، اما با گفتگوهایی که در مجامع علمی ادبی داشته‌ایم برای اولین بار به تعریفی رسیده‌ایم که هنوز چاپ نشده و الان برای اولین بار مطرح می‌شود: نوحه یا سرود یک متن موسیقی‌محور است که با ماهیت شعر ارائه می‌شود و آمیخته با ریتم و در قالب تصنیف در جمع مخاطبان اجرا می‌شود.
مطابق این تعریف اولا نوحه و سرود شعر است، نظم نیست. دوم اینکه اجرا شدن در جمع مخاطب در چیستی نوحه موضوعیت دارد. بین نوحه و شعر هیچ فاصله مبنایی و هویتی وجود ندارد. اما ممکن است در نوحه به جهت نوع مخاطبی که دارد عناصری به شعر اضافه شود، بر اساس این عناصر است که تفاوت‌هایی در نوحه ایجاد می‌شود و شکل‌هایی مثل زمینه، واحد و شور به وجود می‌آید، لیکن این عناصر نباید اثر را از شعر بودن خارج کند.
البته نوحه‌ها و تعزیه‌های عامیانه میراثی است که از گذشته مانده و به جهت عامیانه بودن ممکن است شرایط شعر بودن را در خود نداشته باشد، لیکن ما باید تلاش کنیم در عین حال که نوحه از زبان و ادبیات عامیانه بهره می‌گیرد، ماهیت شعری و ادبی را هم در خود داشته باشد، به همین خاطر استفاده از زبان سهل و ممتنع در این باره پیشنهاد می‌شود که هم شعریّت داشته باشد و هم سادگی زبان مردم.
در نوحه‌خوانی‌های قدیم بخش مهمی از آنچه خوانده می‌شده شعر در قالب‌های مرسوم بوده ولی در مراسم‌ها به صورت ریتمی خوانده می‌شده.
سابقه نوحه‌سرایی در حوزه‌های علمیه
علوی:
نوحه‌سرایی از دیرباز مورد توجه علما بوده. میرزا محمدتقی نوری ـ پدر مرحوم محدّث نوری ـ از علمای قرن سیزده است که بیش از 25اثر فقهی، اصولی و کلامی دارد. ایشان یک نوحه‌سرا و تعزیه‌سرای بزرگ است، به شکلی که وقتی آثار ایشان را فهرست می‌کنند، تعزیه‌های ایشان را جداگانه فهرست می‌کنند. کتاب ماتمکده ایشان اخیرا تصحیح و چاپ شده.
.jpg)
محمدزمانی:
نوحه در کشور ما دارای قدمت بسیار زیادی است، اما آنچه به دست ما رسیده بیشتر متعلق به سده‌های اخیر می‌باشد. افرادی همچون مرحوم خوشدل تهرانی از روحانیون شاعر و نوحه‌سرایان مطرح و توانمند دوران معاصر ایران بوده است. او در حسینیه فاطمیون تهران درخواست‌های افراد مختلف را می‌پذیرفته و در طی چند روز برای آنها نوحه‌هایی را می‌سروده است.
تعزیه‌خوانی‌ها محلی برای عرضه نوحه‌ها در اعصار مختلف بوده‌اند ولی متأسفانه از این نوحه‌ها تنها برخی امروزه به دست ما رسیده و چاپ شده‌اند.
رسالت حوزه در هدایت و رشد نوحه و سرود
محمدزمانی:
مقام معظم رهبری در یکی از دیدارهایشان با شاعران آیینی فرمودند که امروز وضعیت هیأت‌ها وضعیت مطلوبی نیست و به محتوای نوحه‌های سال‌های اخیر انتقاد داشتند. ایشان بحث نوحه را بحث جدی می‌دانند و ایده آل مد نظر خود را همان نوحه‌های اوایل پیروزی انقلاب اسلامی عنوان می‌کنند. برخی می‌گویند نوحه باید اساساً به صورت مرثیه باشد و چیزی به اسم نوحه حماسی نداریم. اما آنچه مورد تأکید مقام معظم رهبری است این است که نوحه رسالت آموزشی خودش را نباید از دست دهد. مثلاً با آوردن یک آیه یا یک روایت در نوحه می‌شود بر معرفت مستمع افزود و نکته جدیدی به دایره اطلاعات دینی او اضافه کرد.
نوحه باید انگیزه‌های اجتماعی را برانگیخته نماید. مانند همان کاری که سرود «سلام فرمانده» انجام داد. دقت بیشتر در سرودن نوحه‌ها می‌تواند اثرگذاری مثبت آنها را چند برابر کند.
حوزه‌های علمیه طلاب را در سه گروه محقق، مدرس یا مبلغ تربیت می‌نماید. پس اولاً و بالذات حوزه علمیه تکلیفی در زمینه تولید اثر در زمینه نوحه ندارد؛ اما وظیفه و تکلیف اصلی حوزه هدایت افرادی است که تولید کننده نوحه‌ها هستند. پس در شرایط امروز که بیش از 500 شاعر طلبه داریم تکلیف حوزه در زمینه هدایت‌گری نوحه‌سرایان مضاعف شده و می‌بایست برای آنها برنامه داشته باشد و زمینه رشد این افراد را فراهم نماید. این افراد بدون واسطه با معارف در ارتباط هستند و قطعاً در خلق اثر می‌توانند موفق‌تر و آموزنده‌تر عمل کنند.
حسینی:
متأسفانه هنوز به قالبی در زمینه نوحه‌سرایی نرسیده‌ایم که مباحث معرفتی و نتایج مطالعات دینی در آن قالب گنجانده شود تا بتواند به نشر معارف اسلامی کمک کند. البته در برخی از آثار شاهد نشر معارف اسلامی هستیم، اما چنین آثاری هنوز کم هستند. زیرا نوحه فقط مرثیه و جهت گریستن نیست و نباید از سایر جنبه‌ها و رسالت‌های آن غافل شد.
علوی:
در سازماندهی مطالعات مربوط به نوحه به مثابه یکی از جریان‌های تاریخی ادبیات، نمی‌توان از دانشگاه انتظار داشت. دانشگاه همواره چند دهه از شعر ایران عقب بوده. ببینید نیما از چه تاریخی وارد دانشکده‌های ادبیات شد جریان‌های شعری دهه هفتاد چقدر در دانشکده‌های ادبیات حضور دارد؟! اگر افرادی همچون شفیعی کدکنی به عنوان یک شخصیت دانشگاهی با علقه‌ها و علاقه‌هایش نبود، احتمالا شاعران دهه سی و چهل هم در محیط دانشگاه‌ها شناخته نمی‌شدند.
اگر رسالت حوزه علمیه نقش هدایت‌گری است، باید در رشد شعر و ادبیات دینی تأثیرگذار باشد. لذا باید کارهای پژوهشی عمیق و تدوین دانشنامه در زمینه شعر و ادبیات دینی از سوی حوزه‌های علمیه انجام گیرد تا شعر و نوحه در میان جامعه طلاب و روحانیون به سطح معرفتی بالاتری از آنچه هست، برسد.
اگر آموزندگی و معرفت‌افزایی نوحه مد نظر قرار گیرد آن‌جاست که نقش طلاب و حوزه علمیه در این عرصه بیش از پیش هویدا خواهد شد. غنی‌سازی نوحه‌ها به لحاظ مباحث معرفتی یکی از انتظاراتی است که بیش از هر قشر دیگری از نوحه‌سرایان حوزوی می‌رود.
پایان