حوزه و شعر کودک
چهارمین نشست از سلسله نشست‌های تخصصی ششمین جشنواره بین‌المللی شعر اشراق با موضوع «حوزه و شعر کودک»
چهارمین نشست از سلسله نشست‌های تخصصی ششمین جشنواره بین‌المللی شعر اشراق با موضوع «حوزه و شعر کودک» با حضور حجةالاسلام محسن عباسی ولدی کارشناس امور تربیتی و حجةالاسلام سید محمد مهاجرانی شاعر کودک و به دبیری حجةالاسلام سید سلمان علوی شاعر حوزوی در سالن نمایش معاونت فضای مجازی، هنر و رسانه دفتر تبلیغات اسلامی برگزار شد.
کلیسا و روحانیت مسیحی، آغازگر ادبیات کودک در غرب است
حجةالاسلام علوی:
اگرچه ریشه‌ها و تاریخچه ادبیات کودک بحث دیگری دارد، اما این اصطلاح، یعنی اصطلاح «ادبیات کودک» مولود تحولات عصر جدید و مدرنیته است. اگر مسأله غرب مدرن را انسان و فرد بدانیم، این رویکرد ملازم مطالعات جدید درباره زن و کودک بود. از قرن هفدهم به بعد توجّه به کودک و نیازهای او به عنوان یک ابژه در مطالعات اجتماعی تحولاتی را در زمینه پژوهش، نظام آموزش، ادبیات، اقتصاد و تولید به وجود آورد و آغازگر این بحث‌ها افرادی مثل روسو و جان لاک هستند.
نخستین متن رسمی ادبیات کودک توسط یک کشیش انگلیسی به نام جیمز جانی وی نوشته شد. او در کتابی عنوان «یادگاری برای کودکان» تلاش کرد عقاید مذهبی را به عنوان بهترین ابزار جلوگیری از ترس تلقین کرد. پس از او «جان بانیان» که کلیسا هر ساله برای او بزرگداشت برگزار می‌کند، کتابی با عنوان «سلوک زوّار» تالیف کرد و در آن تعالیم مذهبی و اخلاقی را با بیانی نوشت که برای کودکان قابل استفاده باشد. لیکن این تلاش‌ها در غرب سرنوشت دیگری داشت و پس از یک قرن با به وجود آمدن آثاری مثل آلیس در سرزمین عجایب، رویکرد دینی و اخلاقی در ادبیات کودک تحت الشعاع اصالت لذت قرار گرفت.
سیطره فضای مجازی آینده شعر کودک را مبهم کرده است
حجةالاسلام علوی:
در ایران زمینه‌های شعر کودک را باید در آثار ملک الشعرا و ایرج‌میرزا و نسیم شمال جستجو کرد و بعدها افرادی مثل عباس یمینی شریف و شاملو و دیگران رسماً اشعار کودکانه سرودند و اوج شکوه شعر کودک در ایران پس از انقلاب رقم خورد.
دهه هفتاد و هشتاد با حلقه‌ای که در دفتر تبلیغات قم شکل گرفت، دوران درخشانی برای شعر کودک در حوزه بود، ولی با تعطیل شدن نشریاتی مثل پوپک و سلام بچه‌ها متأسفانه این حلقه‌ها امروز بسیار کمرنگ شده است.
در حال حاضر سیطره فضای مجازی در جهان امروز خطری است که هنر را تهدید می‌کند. اقبال نسبت به هنرهایی مثل خوشنویسی، شعر و نقاشی در نسل‌های جدید کمرنگ شده و آینده شعر کودک با این اوصاف آینده مبهمی است. از این رو نیاز است که تمرکز دوباره‌ای در حوزه برای تعلیم و ترویج شعر کودک صورت پذیرد.
نقش حوزه، راهبری شاعران کودک است
حجةالاسلام مهاجرانی:
«حوزه و شعرکودک» یعنی خدمات متقابل حوزه و شعر کودک، یعنی بررسی و تبیین خدماتی که حوزه به شعر کودک داشته و باید داشته باشد و نیز خدماتی که شعر کودک به حوزه علمیه داشته است. نقش حوزه را راهبری و راهنمایی است، ممکن است پرورش طلبۀ شاعر کودک در حوزه ضرورت نداشته باشد، لیکن رسالت حوزه ایجاب می‌کند که خدمات و امکانات مربوط به شعر دینی را برای شاعران کودک فراهم کند.
خدمات حوزه به شعر کودک را می‌توان در چهار محور خلاصه کرد:
اولین خدمتی که حوزه می‌تواند به شعر کودک داشته باشد معرفی و تاکید بر سوژه‌ها و موضوعاتی است که تاکنون مورد توجه جدی قرار نگرفته است. به عنوان مثال درباره غدیر شعر کودک زیاد سروده شده، اما در مورد مباهله شعرهای زیادی گفته نشده. حوزه باید فهرستی از موضوعات و سوژ‌های پر اهمیت را که در تربیت دینی کودکان اهمیت ویژه دارند پیش روی شاعران کودک قرار دهد.
وظیفه دیگر حوزه تبیین و تحلیل دقیق‌تر و عمیق‌تر معارفی است که می‌تواند برای شاعران کودک الهام بخش باشد.
تألیف معانی و بیان و صنایع ادبی ویژه کودکان بر اساس قرآن
حجةالاسلام مهاجرانی:
با بهره گرفتن از ویژگی‌های بلاغی قرآن می‌توان به تقویت ویژگی‌های ساختاری و شکلی شعر کودک کمک کرد. تا کنون با بررسی یک سوم قرآن، بیش از چهارصد شیوۀ بیانی متناسب برای شعر کودک استخراج شده و با تحقیق بیشتر شاید بتوان فصل دیگری از فصاحت و بلاغت ویژه ادبیات کودک را بر اساس شیوه بیانی قرآن تألیف کرد.
چهارمین خدمتی دانست که حوزه می‌تواند برای شاعران کودک داشته باشد طبقه بندی معارف دین و برجسته سازی و اولویت بندی معارف متناسب با سن کودکان و متناسب با شرایط زمانی و مکانی کودکان است
.
حوزه باید در مبانی روانشناسی رشد تجدید نظر کند
حجةالاسلام عباسی ولدی:
مسأله مهمی که در ادبیات کودک ایجاد مشکل می‌کند این است که در این حوزه درباره چیستی و چگونگی و تعریف ادبیات تمرکز می‌شود، اما درباره چیستی و چگونگی و تعریف کودک تمرکز نمی‌شود. اگر کودک درست تعریف نشود و یا اینکه دیگران آن را برای ما تعریف کنند، در واقع مدخل ورودی را آنها مدیریت می‌کنند.
آنچه که در حال حاضر مدخل ورودی مباحث مربوط به کودک از جمله چهارچوب‌ها و خط قرمزهای تربیتی را برای متولیان آموزش کوکان و از جمله شاعران کودک ترسیم می‌کند، نظریاتی است که با نگاهی کاملا مادی به انسان تحت عنوان «روانشناسی رشد» از سوی اندیشمندان غربی به ما دیکته شده است. متأسفانه حتی روانشناسان مسلمان هم در بیان مطالب دینی خود را ملزم به رعایت همان قالب کرده‌اند. خاستگاه این روانشناسی جوامعی هستند که هم از لحاظ مبانی، هم جامعۀ آماری، هم شیوه تحقیق و از همه مهمتر مضامین دینی و اعتقادی بیگانه از جامعه ایرانی و اسلامی هستند و تربیت بر اساس اینگونه ملاک، نمی‌تواند برای کودکان جامعه ما هویت‌ساز باشد. باید پرسید چه کسی و با چه مبنایی روانشناسی پیاژه‌ای را قابل تعمیم به کودکان مسلمان شیعه ایرانی دانسته است. نکته اصلی این است که بپرسیم کودک کیست؟ چه توانمندی‌های ذهنی دارد؟ چه مفاهیمی را باید به کودک آموخت؟ این مفاهیم را از چه زمانی می‌توان به کودک آموخت؟ در پاسخ به این سؤال‌ها اگر مدخل ورودی تغییر کند ـ که این تغییر وظیفه حوزه‌های علمیه بر اساس مبانی دینی شیعی است ـ تحوّل بزرگی در دنیای شعر کودک اتفاق خواهد افتاد، تحوّلی که اگر از آن به انقلاب تعبیر کنیم، مبالغه نیست.
مفاهیم ماورائی در تولیدات کودک در غرب
حجةالاسلام عباسی ولدی:
برخی از مفاهیم مثل نیکی به پدر و مادر، حفظ محیط زیست، احترام به دیگران و حتی بسیاری از مضامین مذهبی مثل توصیف رفتارهای اخلاقی امامان و بزرگان مثل شجاعت و سخاوت و یتیم‌نوازی و اینها مسائلی است که دنیای غرب مشکلی با آن ندارد و در شعرهای کودکان ما هم به آن زیاد پرداخته شده است. اما کودک باید بداند که جنس شجاعت و قدرت علی علیه‌السلام در کندن در خیبر، اساساً متفاوت از جنس قدرت‌های بشری است. بر اساس روانشناسی رشد، اینگونه مضامین که ویژه و هویت‌بخش تشیع است اجازه ورود به ادبیات کودک را ندارد و باور به ضرورت پرداخت به این موضوعات نیز در بسیاری از شاعران کودک کمرنگ است. این در حالی است که هم‌عرض ادبیات کودک در حوزه تولیدات کودک در غرب اتفاق دیگری می‌افتد؛ مرد عنکبوتی، ارباب حلقه‌ها، هری پاتر، اینها نمونه‌های پرفروش دنیای غرب است که مضامین ماورائی را برای کودک به نمایش گذاشته است و دنیای کودک هم از آن استقبال می‌کند.
وجوه ممیّزه هویت شیعی باید در شعر کودک برجسته شود
حجةالاسلام عباسی ولدی:
مضامینی که مربوط به مقامات اهلبیت علیهم‌السلام است پیش‌تر در منبرها و حتی در قصه‌های پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌های نسل ما وجود داشت، اما به میزانی که به نظریات غربی اجازۀ ورود دادیم، این مضامین در ادبیات ما کمرنگ شد. توانایی‌های جسمانی و اخلاقی اهلبیت، وجوه ممیزه تشیع نیست، بلکه آنچه تشیع را متمایز می‌کند و برگ برنده تشیع است، اعتقاد به توحید و ولایت است. تبری و تولی و تبیین چیستی و ابعاد آن که نقاط تمایز شیعه است در چه درصدی از شعرهای کودک بیان شده؟ اینها مفاهیمی است که روانشناسی رشد حاکم آن را بر نمی‌تابد و بنا به گفته برخی از نویسندگان، بسیاری از ناشران انتشار کتاب نویسنده را به شرطی قبول می‌کنند که مشتمل بر این مضامین نباشند.
سلام فرمانده نمونه‌ای از جریان‌سازی در ادبیات کودک است
حجةالاسلام عباسی ولدی:
استدلال مدافعان فضای حاکم این است که مضامینی که در روانشناسی رشد به عنوان خط قرمز معرفی شده است، چنانچه در ادبیات کودک مورد استفاده قرار گیرد، کودک آن را پس می‌زند و راه تأثیرگذاری بسته می‌شود. در حالی که این بیان اگر مصداق صحیحی داشته باشد مربوط به جوامعی است که خاستگاه این نظریات بوده و شامل جامعه شیعی نمی‌شود. سرود «سلام فرمانده» چه به لحاظ شعری و چه به لحاظ اجرا دارای ضعف‌هایی است، اما باید توجه کرد که چرا این سرود با وجود این ضعف‌ها توانسته جریان‌ساز باشد. آنچه این شعر را متمایز کرده و اینگونه بی سابقه مورد توجه کودکان قرار داده، پا گذاشتن بر همان چهارچوب‌هایی است که صاحب‌نظران غربی در نظریات مربوط به ادبیات کودک آن را نپذیرفته‌اند و متأسفانه بسیاری از دوستان ما نیز باور کرده بودند که همان چهارچوب‌ها قابل تعمیم به ادبیات ایران است.
چرا شعر کودک نباید جریان‌ساز باشد؟ زمانی چند نفر مثل میلاد عرفان‌پور و آقای سیار و آقای مودب با همراهی آقای مطیعی تصمیم گرفتند شعر سیاسی را وارد مداحی کنند، شروع کردند و کارشان جریان‌ساز شد، به گونه‌ای که مردم هرسال عید فطر منتظر شعرخوانی آقای مطیعی بودند. رهبر و رئیس‌جمهور و سایر مسئولین و دیگران نشان دادند. در جریان شعر کودک هم می‌توان تحوّل ایجاد کرد. اگر حوزه بر اساس رسالتی که دارد بتواند نقاط تمایز را برای دست‌اندرکاران ادبیات کودک برجسته کند، با کنار زدن بایدها و نبایدهای وارداتی و شناخت و انعکاس صحیح وجوه ممیّز و هویت‌ساز تشیع در ادبیات کودک، ادبیات کودک از رخوت فعلی در خواهد آمد و مورد استقبال و توجه کودکان ما قرار خواهد گرفت و می‌توان بر همین اساس صدها کار موفق‌تر از سلام فرمانده ارائه کرد.
در پایان این نشست، حجةالاسلام علوی ابراز امیدواری کرد: با وجود ظرفیت‌های موجود و اساتیدی همچون استاد تقی پور متقی و دیگران، در صورت حمایت مسئولین و دفتر تبلیغات و توجه به لزوم تمرکز بر شعر کودک، می‌توانیم با برگزاری نشست‌های علمی، حلقه‌های پژوهشی و جلسات شعر و نقد دوباره شاهد رشد ادبیات کودک در حوزه‌های علمیه باشیم.
پایان
